×
Pytanie ankiety, dotyczące Pasa Oriona, brzmiało: »Jak nazywacie 3 jasne gwiazdy, co świecą rzędem obok siebie, a koło nich blisko jest jeszcze kilka gwiazd?« — Mapa, sporządzona na podstawie otrzymanych odpowiedzi oraz innych danych (ob. niżej) stwierdza, iź znajomość Pasa Oriona jest u nas zupełnie powszechna, a najpospolitsze jego nazwy wywodzą się od nazwy kosiarza lub kosy. Ostatni wypadek jest zresztą rzadszy: kosy jako 'Pas Oriona” spotykamy tylko na SW Polski i na zachodnim skrawku Poznańskiego. Powszechniej słyszymy o koścach, kośnikach i kosiarzach. Z tych trzech postaci jednej i tej samej nazwy najstarsza jest pierwsza (cf. stary, rdzennie słowiański wyraz: kosьcь 'kosiarz'), powtarzająca się też nad Adriatykiem (słoweń. kosci 'Orion', dosłownie 'kosiarze'; serb.-chorw. kosce 'ts'). Najmłodszą formą na terytorium Polski rdzennej jest, jak wyraźnie wynika z układn zasięgów, postać kosiarze. Najprawdopodobniej lud polski zapożyczył ją (wraz z odpowiednią formą nazwy dla kosiarza-człowieka) od swych płd.-wschodnich sąsiadów (poczem już z rdzennej Polski zaniesiono ją m. i. do okolic Wilna). Poza Polską językową appellativum to panuje na południowej rubieży Białorusi oraz na znacznym obszarze Mało- i — może — Wielkorusi (ale stamtąd brak nam bliższych danych co do jego zasięgu, cf. KLS II, 1, 36).
Nazwę Pasa Oriona, powtarzającą nazwę kosy, posiadają nietylko płd.-zachodni Polacy, lecz i inne ludy Europy; mianowicie z jednej strony — Czesi, płd. Niemcy i płn. Włosi w Alpach (ob. Zft f. Volkskunde XLIV 62 i n.), z drugiej — Finowie-Suomi (cf. KLS II, 1, 37). Część zresztą płd. Niemców zwie też ów Pas kosiarzami (drei Mähder), podobnie jak — oprócz Słowian — część Litwinów.
Z nazw zaliczonych na mapie do »innych« wymieniamy wszystkie: pol. sierp (p. 21, oboczna); błrs. karòmysło (między pp. 63 a 78, oboczna), karòmyśełko (p. 16, oboczna), kreśełca P. Jezusa (między pp. 72 a 75), młrs. česnyj chrest (p. 84), divčyna vodu nese (p. 102, oboczna).
W obrębie zasięgu kos zdają się też występować np. w bocheńskim, nowosądeckim i gorlickim (ok. pp. 122, 109, 130) wykolejone z tamtych kłosy (<= kṷosy = kosy). Nazwy: kosiorki, spotykającej się w p. 54 (jako oboczna) oraz ok. p. 42, nie uwzględniliśmy zupełnie, jak również — niepewnej informacji o występowaniu kosiarzy między pp. ll a 12 w Poznańskiem.
Mimochodem warto zaznaczyć, że obok 3 gwiazd Orionowego Pasa wyróżnia też lud jakieś inne (3) gwiazdy pobliskie, również w rząd ułożone; stosuje zaś do nich bądź tę samą nazwę, co do Pasa (np. u Białorusinów z nad jez. Narocz kascỳ to są »3 i jeszcze 3 gwiazdy«, u Mazurów spod Makowa kośniki liczą 6 gwiazd) bądź też obdarza je nazwą osobną (niesiarze, grabiarki etc.).